Szlak historyczny

1. Stajnia Platera

ZABYTEK Z DUSZĄ z 1886r.
Kamienne mury z piaskowca szydłowieckiego, fragmenty starej więźby dachowej, żeliwne dźwigary stwarzają w Stajni Platera niepowtarzalny klimat.

Stajnia Platera - wpisana w rejestr zabytków w 2010 r. - wybudowana została w 1886 roku. Stajnia zbudowana z piaskowca szydłowieckiego jest drugą zabytkową budowlą wchodząca w skład kompleksu hotelowego Manor House SPA oferującej swoim Gościom komfortowy wypoczynek i niezapomniane wrażenia.

Konstrukcja 100-metrowego obiektu podparta jest na żeliwnych dźwigarach wyprodukowanych w tutejszej zabytkowej hucie, która była własnością Platera. Całość utrzymana w stylu XVIII w. angielskich stajni odznacza się wysokimi walorami architektonicznymi i estetycznymi.

Wnętrza odrestaurowanej stajni wyposażone zostały w wiekowe meble nawiązujące do stylu dworskiego. Kamienne ściany i zachowane fragmenty starej więźby dachowej stwarzają niepowtarzalny klimat.

2. Dawne wejście do Posiadłości

Historyczny główny wjazd do posiadłości. Aleja drzew prowadzi łagodnym łukiem między stawami i dalej na dziedziniec Pałacu Odrowążów znajdujący się na 6 metrowym wzniesieniu. Układ drogi jest typowy dla założeń krajobrazowych, miały one prowadzić tak, by raz odsłaniać innym razem zakrywać widok na bryłę głównego budynku i tym samym stopniowo budzić ciekawość. Zachowane są niektóre drzewa z alei, którą tworzyły najprawdopodobniej długowieczne lipy drobnolistne (Tilia cordata). Obecnie znajduje się tu budynek kordegardy zbudowany w stylu nawiązującym do Pałacu, służący jako stróżówka.

3. Lochy

Piwnice XV w. Piwnice dawniej składały się z trzech lokalności, obecnie to dwa pomieszczenia poprzedzone przemurowaną wtórnie szyją. Mają zbliżoną wielkość 6,22 – 6,88 x 3,20 m i wysokość 197 cm. Zachowały się tu odrzwia kamienne składające się z pionowych węgarów i prostego nadproża. W ścianie drugiej komory widoczny zamurowany portal prowadzący do trzeciego, obecnie zawalonego pomieszczenia. Charakterystyczne ślady narzędzi kamieniarskich wskazują na ich wykonanie w okresie renesansu. Tak też należy datować pozostałe piwnice. Zbudowano je zapewne w tym samym czasie co główny budynek pałacowy.

4. Piwnice

Opis z 1837 roku wymienia piwnicę bez podłogi z dwoma okienkami składającą się z dwóch lokalności. Piwnicę z opisu należy identyfikować z zachowaną piwnicą umieszczoną w pół nocno-wschodnim stoku wzgórza zamkowego. Obecnie składa się z dwóch pomieszczeń o wielkości 5,85 x 3,15 m każde. Przesklepiona została kolebkowo na 227 cm wysokości. Nad otworem wejściowym w sklepieniu znajduje się niewielka luneta przemurowana cegłą. Podstawowym surowcem  jest łamany lokalny piaskowiec. Podobnie jak pozostałe piwnice, winiarnię datuje się na XV wiek na podstawie użytych materiałów i narzędzi.

5. Lodownia

Lodownia pocz. XIX wieku. Zachowane do dziś relikty lodowni dworskiej znajdują się na północnym stoku wzgórza. U stop wzgórza znajduje się wejście do czterech komór lodowni na szczycie wzgórza znajduje się czworokątny szyb zasypowy. Lodownia zaznaczona została na mapie z 1837 roku występuje także w opisie zabudowań dworskich z tego czasu. Miała wówczas 16 łokci długości, 10 łokci szerokości i 16 łokci wysokości – ówczesny łokieć to około 0,6 m.

Dość lakoniczny opis wskazuje jej lokalizację - z tyłu oficyny frontem do ogrodu dzikiego. Lodownię poprzedzała sionka sklepiona z drzwiami. Zanotowano obecność trzech prętów sztabikowych pod sklepieniem, jednego okienka i brak podłogi. Określono iż wzniesiona jest z kamienia i posiada dach w formie kopy pokryty gontem.

Zachowane relikty opisanej lodowni pozwalają dość dobrze określić jej konstrukcję. Elementem głównym był szyb zasypowy w którym zapewne gromadzono lód. Wzniesiony został na planie kwadratu o boku równym 5,5 m. Grubość ścian wynosi około 60-70 cm, wnętrze ma wymiary 4,10 x 4,10 m. Kamienne ściany zachowały się na wysokości około 5,2 metra. Wnętrze szybu jest częściowo zagruzowane na głębokość około 3 metrów. Sklepienie nie zachowało się w pełni. Pozostały jednak jego opory wskazujące, że było to sklepienie kolebkowe wykonane z cegieł i zapewne zdublowane kolejną sferą wykonaną z kamienia. Nie zachowały się ślady otworu zasypowego.
Właściwą, użytkową przestrzeń lodowni tworzą cztery komory przylegające do ścian szybu zasypowego. Komora północna poprzedzona jest sienią, pierwotnie przesklepioną o długości 3,8 m, szerokości 193 cm. Do sieni prowadzi nie sklepiona szyja o długości 4,5 m, szerokości 190 cm. Dochodzi do niej pod katem około 45 stopni.

Północna komora lodowni jest największa ma 9,5 metra długości, 185 cm szerokości i 290 cm wysokości. Pozostałe komory mają po 7,35 metra długości, szerokość 183 cm i są znacznie niższe mają tylko po 2,3 metra wysokości. Wszystkie cztery komory sklepione są ceglanymi kolebkami. Ściany komór do wysokości około 1,5 metra wzniesione są z piaskowca, partie wyższe ścian i sklepienia wykonane są z cegły o wymiarach 29,0-29,5x14,8-15,5 x 6,4-7,2 cm. Do wzniesienia ścian i sklepień użyta została identyczna wapienno-piaskowa zaprawa.

Charakter użytych surowców, wielkość cegły oraz pojawienie się lodowni w dokumentach archiwalnych z 1837 roku wskazuje, że powstała ona przynajmniej na początku XIX wieku.
Jej cechy techniczne dość dobrze odpowiadają opisowi lodowni w poradniku dworskim Katarzyny Nakwaskiej (1852 r.).

Obecnie we wnętrzach lodowni znajduje się wystawa rzeźb Bogów i Bożków Słowiańskich.

6. Zachowany układ dawnego ogrodu kwaterowego

Widoczny regularny układ drzew w tej części parku pozwala sądzić, iż są one pozostałością dawnego ogrodu kwaterowego z czasów późnego baroku. W okresie baroku ogrody zyskały na znaczeniu stając się dopełnieniem programowym i przestrzennym pałacu. Za pałacem na osi rozciągnął się obszerny ogród z głównym salonem ogrodowym. Drzewa stosowano w zwartych grupach i mocno je cięto tworząc zielone bryły ścian i stropów - tzw. boskiety. Ważne były cechy nie poszczególnych roślin a ich jednolitych zbiorowisk.

7. Baszta - historyczne ogrodzenie zwierzyńca

Baszta z XVIII wieku. Surowa kamienna konstrukcja stylizowana na gotycki zamek. Wykorzystywana jako punkt widokowy i ambona strzelecka ówczesnego zwierzyńca. Zrekonstruowana została w 2013/2014r. dzięki zachowanym fundamentom. Całość zbudowana z łamanego piaskowca. Wieża posiada dwa szczelinowe okna doświetlające spiralne schody prowadzące na taras z punktem widokowym. Kształt  i wielkość odsłoniętych reliktów wskazują, że są pozostałością większej kompozycji przestrzennej, prawdopodobnie było to ogrodzenie parkowe zwierzyńca na rzucie regularnego czworoboku z basztami w narożnikach.

8. Stara spiżarnia

Stara spiżarnia z XV wieku. Piwnica z kamienia łamanego, przesklepiona kolebkowo, na jej sklepieniu znajdował się płaszcz ziemny. Piwnica poprzedzona była długą szyja z dwoma drzwiami, po obu jej stronach znajdowały się pręty żelazne. Prowadzi do niej sklepiona kolebkowo szyja o długości 8,67 m, szerokości 150 cm.

Właściwa piwnica to jedna  komora o wymiarach 456 x 350 cm i wysokości 250 cm. Obecnie jest mocno zniszczona przez wyrobisko. Ściany szyi, oraz piwnicy oraz ich sklepienia wykonane zostały wyłącznie z łomów miejscowego piaskowca. Do ich spojenia użyto zaprawy wapienno-piaskowej. 

Zbudowana w oddaleniu od zamku, ze stałą temperaturą niezależnie od pory roku (7-10°C) pierwotnie służyła jako prochownia, później używana jako spiżarnia do czasu budowy lodowni bliżej pałacu. 

9. Pałac Odrowążów, schody pałacowe i Studnia Dobiesława

Pałac Odrowążów z XII w.

Pałac Odrowążów to jedna z najstarszych rezydencji ziemiańskich w Polsce. Wzniesiony na częściowo sztucznie usypanym wzgórzu wysokości ponad 6 metrów, otoczonym parkiem krajobrazowym o powierzchni ponad 8 ha. Pierwszym właścicielem Chlewisk był Prędota Stary Odrowąż, który otrzymał dobra koneckie razem z Chlewiskami poprzez nadanie przez Bolesława Krzywoustego w 1098 roku. W 1121 roku Odrowążowie zbudowali tu kościół, a następnie w 1135 roku dwór rycerski. W XIII wieku swoje dobra rodowe w Chlewiskach odwiedzał święty Jacek Odrowąż OP, który jako jedyny Polak został uwieczniony wśród rzeźb przedstawiających 140 świętych, stojących na kolumnadzie wokół Placu św. Piotra w Rzymie, dłuta Berniniego. Na temat świętego krąży wiele legend. Jedna głosi, że Jacek po najazdach Mongołów karmił ubogich pierogami własnego wyrobu. Dlatego przylgnął do niego przydomek ”święty Jacek z pierogami”.  Wspomnienie świętego obchodzone jest 17 sierpnia. W XV wieku na miejscu rycerskiego dworu Odrowążowie wznieśli murowany zamek i w tym samym czasie przyjęli nazwisko Chlewiccy.  W uznaniu za zasługi, król Kazimierz Wielki przeniósł ich dobra na prawa magdeburskie. W 1605 roku powstało kolejne skrzydło zamku wybudowane przez Wawrzyńca Chlewickiego. Syn Wawrzyńca, Mikołaj Chlewicki jako dowódca wojsk eskortował króla Jana Kazimierza na Śląsk w czasie potopu szwedzkiego. Przez tego króla został też wprowadzony do senatu, gdzie podpisywał elekcję Władysława IV. Mikołaj uczestniczył w bitwie pod Beresteczkiem w 1651 roku. Od 1750 roku posiadłością władał ród młodej magnaterii Józef, Jakub i Antoni Potkańscy. W 1801 roku Chlewiska przeszły w ręce Stanisława Sołtyka, posła na sejm Księstwa Warszawskiego i marszałka sejmu w 1811 roku. W tym czasie Chlewiska uznane zostały przez Juliana Ursyna Niemcewicza za najlepszy górniczo-hutniczy ośrodek przemysłowy w Księstwie Polskim. Po Stanisławie posiadłość odziedziczył jego syn - Roman Sołtyk, generał, uczestnik kampanii napoleońskiej oraz powstania listopadowego, towarzysz broni Ks. Józefa Poniatowskiego. Ranny pod Lipskiem w 1813 roku. To właśnie on walnie przyczynił się do detronizacji cara Mikołaja I w 1831 roku. Po klęsce powstania listopadowego Chlewiska uległy konfiskacie. W 1896 roku dobra nabył hrabia Ludwik Kazimierz Plater, a po nim odziedziczył je jego syn Konstanty. To dzięki Ludwikowi, który był pasjonatem postępu technicznego, Chlewiska przeżywały swój rozkwit gospodarczy.

Obecnie pałac składa się z dwóch skrzydeł, które łączą się pod kątem prostym. Budynek główny podpiwniczony zwrócony fasadą na wschód. O gotyckim charakterze dawnego zamku świadczą pozostałości oryginalnie sklepionych piwnic i lochów. 

Schody pałacowe

Przed wiekowymi schodami, prowadzącymi do pałacu, znajdują się dwa pomnikowe cisy  w wieku około 250 lat. Na starych fotografiach z okresu I wojny światowej widać, że ich wielkość nie uległa większym zmianom. Obok cisa - czerwony dąb. Stopnice schodów zbudowane są z piaskowca, który jest materiałem podatnym erozję, dlatego wchodząc po schodach można wyczuć charakterystyczne żłobienia powstałe przez lata intensywnego użytkowania. Schody są dość strome a ich wysokość to 6 metrów. Jako ciekawostkę warto zaobserwować przy dolnych stopniach zaskrońce. Od wielu lat przychodzą tu na świat nowe osobniki węży.

Studnia Dobiesława Odrowąża

Studnia znajdująca się na wzgórzu zamkowym powstała za czasów Dobiesława Odrowąża-Chlewickiego w II połowie XV wieku (pomiędzy 1460-1490) wraz z wzniesieniem głównego murowanego budynku o kształcie dworu wieżowego, który to z kolei postawiony został na wczesnośredniowiecznym grodzisku z XII wieku.
Studnia wykonana została na planie koła o średnicy 180 cm. Na głębokości 10 metrów od powierzchni dziedzińca średnica otworu zmniejsza się do 120 cm. Dno studni, której głębokość wynosi 13 metrów, sięga znacznie głębiej niż poziom wód gruntowych, zapewnia to stały napływ wody i jej wyższą jakość mikrobiologiczną.
Do budowy studni użyto łamanego piaskowca z wyrobisk w okolicach Szydłowca. Lico użytych łamów segregowanych wielkościowo zostało opracowane szeregiem ukośnych nacięć, w taki sposób iż tworzą wycinek koła.
Do spojenia użyto mocnej zaprawy wapienno-piaskowej. Zabiegi te zapewniły wyjątkowo wysoką jakość cembrowiny. Zastosowanie skomplikowane zabiegi techniczne wskazują na ich średniowieczną genezę.

10. Kaplica Bożej Rodzicielki i św. Jacka

Obiekt zbudowany w 1605 r. przez Wawrzyńca Chlewickiego podczas rozbudowy zamku. Jest to wieżyczka obserwacyjna z okrągłymi otworami strzelniczymi. Bryłę stanowi dwukondygnacyjny budynek na planie kwadratu. Później przebudowana na dwie kaplice: Bożej Rodzicielki (na parterze) i świętego Jacka Odrowąża. W kaplicy św. Jacka, mieszczącej się na piętrze, znajduje się ikona widoczna poniżej wraz z atrybutami świętego - figurą Matki Boskiej oraz monstrancją. Dach budowli wieńczy krzyż. Obiekt odrestaurowany w roku 2012. Kaplice poświęcone 11 grudnia 2012 r.